حد و حدود دوستی از منظر اسلام

 از نظر دین اسلام ملاک حد و حدود رفاقت و دوستی با یک شخص تا چه اندازه هست؟

با توجه به این‌که نیاز به دوستى و دوستان یکى از نیازهای مهم انسان است و جاى خالى این نیاز را چیز دیگرى پر نمی‌کند، باید حتماً به دنبال فراهم آوردن زمینه آن از یک‌سو و آسیب‌شناسی آن از سوی دیگر بود. در همین راستا، امام حسن مجتبى (ع) به یکى از فرزندانشان فرموده‌اند: پسرم! با احدى برادرى و دوستى مکن، مگر بدانى به چه جاهایى می‌رود و با چه افرادى نشست‌وبرخاست می‌کند و چون خوب بر احوالش آگاهى یافتى و روش او را پسندیدی، با او دوستى کن. دوستى تو به خاطر این باشد که او را از لغزش‌ها بازدارى و در تنگدستى به او یاری‌رسانی.

امیرالمؤمنین (ع) نیز فرموده‌اند: هرگاه وضع شخصى بر شما نامعلوم شد و دین و آیین او را نشناختید، به دوستانش بنگرید. اگر اهل دین و آیین الهی‌اند، بدانید او نیز پیرو آیین خدا است.

در روایات از دوستی با چند گروه نهی شده است:

1. دروغ‌گو: امام سجاد (ع) به یکی از پسران خود فرمودند: فرزندم! پنج دسته را در نظر داشته باش و با آنان هم‌نشین و هم گفتار و رفیق راه مشو. مبادا با دروغ‌گو هم‌نشین شوى که چون سراب است.

2. فاسق: مبادا با فاسق هم‌نشین شوى که تو را به لقمه‌ای نان و یا به کمتر از آن بفروشد.

3. بخیل: مبادا با بخیل دوست شوی، زیرا وقتی به کمک مالى او نیازمند بشوى، تو را رها می‌کند.

4. احمق و نادان: مبادا با احمق دوست شوی، زیرا به‌جای این‌که به تو سودى برساند، به تو ضرر می‌رساند.

5. قاطع رحم: از هم‌نشینی باکسی که پیوند خویشاوندى را قطع کرده، دوری‌کن، زیرا که من او را در سه جاى قرآن مورد لعن و نفرین یافتم.

6. بدزبان: لقمان حکیم به فرزندش فرمود: فرزندم! هیچ‌گاه بدزبان تو را فریب ندهد، زیرا بر دلش مهر زده شود و اندام و جوارحش علیه او شهادت خواهد داد.

7. جاهل: امام على (ع) به فرزندش امام حسن (ع) فرمودند: صحبة الجاهل شؤم یعنی هم‌نشینی با جاهل، نحس و بی‌برکت است.

8. فرومایگان: آن حضرت به امام حسین (ع) فرمودند: و من خالط الأراذل حقّر یعنی هر که با فرومایگان معاشرت کند، پست و حقیر شود.

9. اشرار: مبادا با شخص بدکار و تبهکار دوستی و رابطه برقرار کنی، زیرا او همانند شمشیر است که جلوه زیبایی دارد، ولى اثرش زشت و نازیبا است.

در سفارش‌های لقمان حکیم به فرزند خود به برقرارى رابطه با دوستان خوب تأکید شده است: دوست خوب بهتر از تنهایى و گوشه‌نشینی است. فرزندم! هزار دوست براى خود انتخاب کن و بدان که هزار دوست کم است و هیچ‌کس را دشمن خود مساز، زیرا یک دشمن هم زیاد است.

هم‌چنین امیرالمؤمنین (ع) فرمود: تا می‌توانی دوستانت را زیاد کن. دوستان به هنگام یارى جستن تکیه‌گاه و پشتیبان آدمى هستند.

از نظر روایات دوست واقعی کسی است که به حدود دوستی پای بند باشد. امام علی (ع) در این رابطه می‌فرماید: دوست واقعی نخواهد بود مگر این‌که دوستش را در سه حالت فراموش نکند: به هنگامی‌که دنیا به او پشت کرده و وقتی‌که غایب است و پس از مرگ.

همان‌طور که می‌بینید اسلام، اصل معاشرت با مردم و دوستی با آن‌ها را تأیید کرده و حتی بر دوست گیری تأکید نموده است تا جایی که امام علی (ع) می‌فرماید: کسی که دوست پاک‌ضمیر خود را برای خدا با وی پیوند دوستی داشته، از دست بدهد، مثل این است که شریف‌ترین اعضای بدن خود را ازدست‌داده است.

اما اسلام به‌منظور پیشگیری از خطرات احتمالی بر رعایت نکاتی تأکید کرده است؛ مانند:

1. جهت‌گیری صحیح در برخوردها و ارتباط انسانی: اسلام می‌خواهد همه دوستی‌ها و دشمنی‌ها برای خدا باشد و اغراض نفسانی در آن دخالت نداشته باشد.

2. دوستی حساب‌شده: جوانان در انتخاب دوست آسان پذیر و زود پسند و با یک برخورد عادی مجذوب دیگری می‌گردند. چنین دوستی‌های تصادفی و حساب‌نشده می‌تواند ثمرات تلخی داشته باشد.

3. اعتدال در دوستی: جوانان به دلیل برخورداری از احساسات و عواطف، در دوستی افراط می‌کنند و ارتباط امروز را ثابت و ناگسستنی می‌پندارند. ازاین‌رو، به‌قدری در دوستی زیاده‌روی می‌کنند که گویی یک روح در دو بدن‌اند. ازجمله مثل هم لباس می‌پوشند و مانند یکدیگر موی و روی خود را می‌آرایند و نیز باهم از هر سرّی سخن می‌گویند و تحمل جدایی از یکدیگر را ندارند، چنان‌که در ایام جدایی از نظر روحی به هم می‌ریزند.

اسلام اعتدال در دوستی را توصیه کرده و در دوستی و دشمنی خواهان میانه‌روی است. امام علی (ع) می‌فرماید: با دوستت با حفظ جهات و مدارا اظهار دوستی کن. شاید روزی دشمنت شود. همچنین در اظهار دشمنی نیز مدارا کن. شاید روزی دوستت گردد.

---

منبع: پرسش و پاسخ های عمومی مشاوره مذهبی مرکز مشاوره تبیان